De Lijst van Mengelberg

Concertgebouw-dirigent Willem Mengelberg, werd na de Tweede Wereldoorlog zwaar gestraft voor zijn nazisympathieën. Hij blijkt ook Joodse orkestleden en tientallen andere Joden te hebben gered.

In de film De Lijst van Mengelberg onderzoekt regisseur Jaap van Eyck deze vraag samen met nabestaanden van de orkestleden van weleer.

De wereldberoemde dirigent Mengelberg schreef in de eerste jaren van de oorlog tientallen brieven aan de nazi-autoriteiten waarin hij pleitte om diverse Joden niet op transport te zetten. In veel gevallen waren zijn acties succesvol. Van de 48 personen waarvoor Mengelberg zich aantoonbaar heeft ingezet, overleefden er 34 de oorlog. Dit waren nadrukkelijk niet alleen zijn eigen Joodse orkestleden, zoals jarenlang is verondersteld.

Zo kreeg hoogleraar en ondernemer Ernst Laqueur dankzij de bemoeienis van Mengelberg een stempel in zijn persoonsbewijs waardoor hij niet op transport hoefde en ook geen ster hoefde te dragen. In de film ontdekt Laqueurs kleindochter Helly, 75 jaar na de oorlog wie de beschermengel van haar opa was. Zo zette Mengelberg zich in voor tientallen Joden die niets met zijn orkest te maken hadden.

Van de 16 Joodse leden van Mengelberg’s Concertgebouworkest overleefden het relatief hoge aantal van 13 de oorlog. Al langer was bekend dat Mengelberg meerdere keren bij rijkscommissaris Seyss-Inquart langs ging om voor hen te pleiten. Maar na de oorlog werd dit door de Centrale Ereraad, de zuiveringscommissie voor de kunstsector, afgedaan als eigenbelang. Willem Mengelberg kreeg als straf een levenslang dirigeerverbod en werd de facto verbannen uit Nederland.

Nabestaanden uiten nu hun twijfels over de zware straf die Mengelberg kreeg opgelegd. ‘Mengelberg redde het leven van mijn familie’, vertelt dierenarts Aat Tromp in de film. Zijn vader Sam was violist in het orkest. Voor zijn ‘gevoel’ is het tijd voor de rehabilitatie van Mengelberg. ‘We zitten hier als overlevenden door hem. Kan je over iemand die je leven heeft gered, zeggen dat hij fout was? Hij was politíek gezien fout, maar hij heeft niemand vermoord. Hij heeft alleen maar, wat mij betreft, mensen gered’.

Ook de nazaten van ondernemer Laqueur worstelen met de vraag of enig eerherstel voor Mengelberg op zijn plek zou zijn. ‘Ik kan niet oordelen over het geheel, ik kan alleen maar laten zien dat hij een belangrijke speler is geweest bij het redden van mijn grootouders. Dat is iets fantastisch waar ik Mengelberg heel erg dankbaar voor ben’. De directeur van het Concertgebouw, David Bazen, oordeelt harder: ‘Hij was een groot musicus, maar een klein mens.’

De Lijst van Mengelberg is een coproductie van de Joodse redactie van de EO en producent Moondocs.